Μία ξενάγηση στην περιοχή Αρμακά – Στρατηγέκων Ελαιοχωρίου Αρκαδίας

 

Μία ξενάγηση στην περιοχή Αρμακά – Στρατηγέκων  Ελαιοχωρίου Αρκαδίας

 

Η περιοχή αυτή ήταν για χιλιάδες χρόνια σημαντικό πέρασμα με κατευθύνσεις από Αργολίδα προς Τεγέα και Λακωνία και από Θυρέα – Αστρος προς Τεγέα. Υπάρχει πλήθος από δρόμους όλων των εποχών, με αρκετές παραλλαγές. Σήμερα περνάνε από την περιοχή ο σιδηρόδρομος, ο δρόμος Αργους- Ελαιοχωρίου- Τρίπολης, ο δρόμος Ελαιοχωρίου – Παρθενίου, ο λιθόστρωτος δρόμος για πεζούς, Ανδρίτσα – Ελαιοχώρι – Αγ. Σοφία – Δραγούνι, ο αγωγός του Μεθυδρίου κτλ.   Ακόμα, η περιοχή έχει βάραθρα με το δικό τους ενδιαφέρον. Ας τα δούμε λοιπόν:   

Α. Ο Αρμακάς είναι ο αυχένας της νοτιοανατολικής απόληξης του όρους Παρθένιον. Η λέξη προέρχεται από το έρμαξ (έρμακος κτλ) που σημαίνει λιθοσωρός. Ισως έχει σχέση  με το Ερμής, αφού οι Ερμαί ήσαν λιθοσωροί, οδοδείκτες  με ή χωρίς κεφαλή Ερμή. Είναι λοιπόν ταυτόσημη η λέξη με το «τοιχιάς» που ονοματίζει έναν μακρύ λιθοσωρό που ξεκινά στον Αρμακά και μάλλον τελειώνει, ανατολικά, στο κάτω μέρος στο Βαγιόρεμα (κοντά στο κοτέτσι του Τσιώρου). Στον χάρτη με κόκκινο χρώμα είναι τα πιο ευκρινή τμήματα του τοιχιά. Ο λιθοσωρός είναι από ακανόνιστες πέτρες, έχει πλάτος 2-3 μέτρα και εκτείνεται σε μήκος τουλάχιστον 700 μέτρων. Οι πέτρες είναι τοποθετημένες καλά σε ξερολιθιά μόνο στο σημείο 2 του χάρτη.

Η συνέχεια του λιθοσωρού διακόπτεται όπου η διέλευση δρόμων σε νεώτερες εποχές έκανε βολική την χρήση και μεταφορά του δομικού υλικού (πέτρες). Οι πέτρες είναι ντόπιες, μάλλον ήσαν επιφανειακές ή έβγαιναν εύκολα. Ιχνη επιφανειακής εξόρυξης  υπάρχουν ανατολικά της στράτας (μπλέ χρώμα) επί της γραμμής του τοιχιά.  Δεν είναι σίγουρο αν ο τοιχιάς συνεχίζεται πάνω από την γραμμή του τρένου (στο χάρτη, αριστερά από τη γραμμή είναι μία πιθανή συνέχεια. Εντύπωση προκαλεί η αφήγηση μεγαλυτέρων ότι «προτού πυκνώσει πολύ το ρουμάνι φαινόταν ο τοιχιάς να ανεβαίνει πολύ πάνω στο βουνό» Μάλλον φαινόταν μία σειρά φυσικού βραχισμού που υπάρχει εκεί.) Επίσης, έρευνα χρειάζεται αν υπάρχει κάποια σχέση ανάμεσα στον τοιχιά και μία σειρά θεμέλιων λίθων λίγα μέτρα από την γεώτρηση. Σημειώνω ότι αυτό το σημείο λεγόταν τοιχιάς από διαβάτες της διαδρομής (αφήγηση Ιωάννη Καμπυλαυκά από την Γαλτενά).

Πιθανώς ο Τοιχιάς ήταν όριο των αρχαίων κρατών Σπάρτης – Άργους. Ισως κάποιο του σημείο ήταν τριπλό όριο αφού το Παρθένιον όρος ανήκε κυρίως στην Τεγέα. Από διήγηση παλαιοτέρων, ο τοιχιάς φαινόταν να εκτείνεται αρκετά προς τα πάνω (δυτικά, αριστερά στο χάρτη). Στην αρχαία Σπάρτη  τα παιδιά ανύπαντρων Σπαρτιατισών ονομάζονταν Παρθένιοι. Σε κάποιες περιπτώσεις οι Σπαρτιάτες τους έδιωχναν μακριά σε περιοχές που έλεγχαν.  Αυτοί, ίσως έδωσαν το όνομα στο Παρθένιο όρος. 

Β. Τα Στρατηγέκα (οι ντόπιοι προφέρουν τα τοπωνύμια χωρίς γιώτα «..έκα» αντί για «..έικα»)

Ότι έχει απομείνει από το κάποτε κέντρο του χωριού. Υπήρχαν και διώροφα κτίσματα που έχουν καταρρεύσει.

Ησαν χάνια σε διαχρονικό σταυροδρόμι. Το όνομα οφείλεται στον πρώτο Στρατηγάκο, προερχόμενο από τη Μάνη, που εγκαταστάθηκε εκεί πρίν την επανάσταση του 1821. Φτιάχτηκε μία συστάδα από χάνια. Αργότερα η οικογένεια έφτιαξε χάνι και στον Αγιο Νικόλα  (Καστρί). 

Πιθανώς  υπήρχε χάνι και σε παλαιότερα χρόνια. Η περιοχή έχει πηγάδια αστείρευτα ενώ πιο παλιά το νερό της ρεματιάς έτρεχε μέχρι τις αρχές καλοκαιριού. Αυτό ήταν πολύ σημαντικό για τους οδοιπόρους σε μία περιοχή που δεν έχει πολλά νερά.

 Από αφήγηση του Αθ. Καραχάλιου στον γράφοντα, είχε βρεί 2-3 τεράστια κεραμίδια (ένα πόδι επί τρία) τα οποία υπέθετε ότι ήταν υλικό τάφων. Το μέγεθος ταιριάζει σε αρχαία  κεραμίδια στέγης που ίσως είχαν έλθει από αλλού.

 Το σημείο είναι κομβικό. Στους νεώτερους χρόνους, πριν φτιαχτεί ο σιδηρόδρομος (1892), ήταν πέρασμα από Αστρος προς Τρίπολη.  Διάφορα εμπορεύματα περνούσαν από εδώ. Επίσης, περνούσε μεγάλος αριθμός κοπαδιών από την Αργολίδα προς τα ορεινά και αντίστροφα σε εποχιακές μετακινήσεις για να αλλάζουν βοσκοτόπια.  Στις αρχές του 20^ου αιώνα, σύμφωνα με αφήγηση του Ευάγγελου Διαμαντάκου, « Το μεγάλο χάνι έδινε δέκα χιλιάδες μπότσες κρασί το χρόνο. Και την άνοιξη υπήρχαν μέρες που σφάζανε 70 ζωντανά από όλη την περιοχή, τα κουβαλάγανε με μουλάρια στο σταθμό και τα στέλνανε στην Αθήνα  και άλλες πόλεις». Η ποσότητα του κρασιού  είναι τεράστια αφού μία μπότσα ζύγιζε δύο και μισή οκάδες, δηλαδή  2,5 Χ 1,280 = 3,200 κιλά, άρα η συνολική ποσότητα έφθανε τα 32.000 κιλά κρασί το χρόνο!

Τώρα, από αυτά τα κτήρια, ελάχιστα στέκουν. Οι ιδιοκτήτες έχουν αλλάξει γειτονιά ή τόπο διαμονής. 

Υπάρχουν αρκετές ιστορίες για τα χάνια.

Οπως του ληστή Λύγκου που ο χαντζής (Γεώργιος Στρατηγάκης) απέκρυψε από το καταδιωκτικό απόσπασμα με πονηριά μέσω ενός καταρράκτη (καταπακτής) και αυτός του χάρισε ένα μαυρομάνικο μαχαίρι και το ψευδώνυμο – χαρακτηρισμό «Ζέκιος». Κατά άλλη αφήγηση το περιστατικό έγινε με τον ίδιο χαντζή αλλά στον Αγιο Νικόλα. Το περιστατικό έγινε περί το 1860-1880, αλλά δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς.

Άλλη ιστορία είναι με τον αγωγιάτη που το ζώο του πήγε να πιεί από την τέσα (κουβά) που μόλις είχε γεμίσει ο χαντζής από το πηγάδι. Κάπου ο χαντζής το είδε με το κεφάλι μέσα και φώναξε:

-Ε! Το νερό κάνει μια δεκάρα.

- Δεν ήπιε, λέει ο αγωγιάτης.

- Το ίδιο κάνει. Το μύρισε!   

 

Γ. Ο δρόμος προς Αστρος – Θυρέα και Αργολίδα ήταν αμαξιτός, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους και πρώτον τον Κ.  Ρωμαίο.  Δηλαδή περνούσαν κάρα, που συνήθως τραβούσαν βόδια και λέγονται βοιδάμαξες. Εδώ πρέπει να κάνουμε μία παρεμβολή για την τεχνολογία των κάρων:

Το μεγάλο πρόβλημα που είχε να αντιμετωπίσει ο τεχνίτης ήταν η αντοχή του κινητού μέρους των βοιδάμαξων δηλαδή του συστήματος άξονας – τροχοί. Το μέγεθος των τροχών έπρεπε να είναι μεγάλο για να κυλάνε πιο εύκολα και να απορροφούν τις μικροανωμαλίες του δρόμου. Το μεγάλο μέγεθος όμως αφενός σήκωνε ψηλά το φορτίο με κίνδυνο ανατροπής, αφετέρου, όταν έγερνε η άμαξα, καταπονούσε τις ακτίνες και το σημείο που κατέληγαν πάνω στον άξονα (λέγεται πλήμνη) με κίνδυνο να σπάσει ο άξονας ή ο τροχός. Οι οδοποιοί βοηθούσαν την αντοχή των αμαξών με τους εξής τρόπους:

-Σε μέρη βραχώδη χάραζαν (σμίλευαν) τα βράχια ώστε να κυλάνε οι τροχοί μέσα σε δύο αυλάκια λεία και κατά το δυνατόν ευθέα. Επειδή κάθε άμαξα έπρεπε να κυλάει στους ίδιους δρόμους, ο τεχνίτης έφτιαχνε απόσταση ανάμεσα στους τροχούς (λέγεται μετατρόχιο) όσο ήταν και η απόσταση ανάμεσα στα αυλάκια. Αλλιώς, ο ένας τροχός θα πάταγε σε ανώμαλο έδαφος ή θα στράβωνε για να μπεί στο αυλάκι και θα έσπαζε. Κάθε καινούργιος δρόμος και κάθε καινούργια άμαξα τηρούσαν τον κανόνα της σταθερής απόστασης ανάμεσα στους τροχούς. Ετσι, κατά την γνώμη του γράφοντος έχουμε μία  τυποποίηση που έφτασε ως τις μέρες μας. Συγκεκριμένα, το μετατρόχιο των αρχαίων αμαξών είναι ίδιο με το μετατρόχιο του τρένου (1,41μ), με πιθανή την εξήγηση ότι ο πρώτος που τοποθέτησε ράγες δεν χρειαζόταν να φτιάξει και άμαξα, αυτή υπήρχε. Οι πρώτες μηχανές τοποθετήθηκαν σε υπάρχουσες άμαξες. 

- Όταν έπρεπε ο δρόμος να ανεβεί σε υψόμετρο, πολλές φορές προτιμούσαν την πορεία ακριβώς προς τα πάνω, παρά στο πλάι. Οι κλίσεις είναι σε αρκετές περιπτώσεις πολύ μεγάλες. Προτιμούσαν δηλαδή να πιέσουν τα ζώα παρά να λαξεύσουν τις πλαγιές ώστε να μην γέρνουν οι δρόμοι αριστερά ή δεξιά. Αυτή η πορεία βοηθούσε επίσης όταν το έδαφος ήταν ασταθές και φυσικά συντόμευε τις αποστάσεις. Συχνά, για τους πιο πάνω λόγους οι δρόμοι περνούν από κορυφογραμμές.  

 Από τα Στρατηγέκα χάνια ο δρόμος ανέβαινε στις Κόντρες, έσμιγε με τον υπάρχοντα δρόμο στο θεμονοστάσι, έμπαινε στις ελιές και από εκεί ίσως ακολουθούσε τον σημερινό, ίσως κατευθυνόταν στην κορυφή του μικρού υψώματος και μετά στην τελική ευθεία προς Αγ. Παρασκευή. Εκεί γινόταν διακλάδωση:α) προς Αγ. Δημήτρη – Κάρβυα – Ανεμόμυλο – Λούτσες – Ξυλόπυργο  - Τσόροβο Δολιανών στη Ζάβιτσα – Ελαιούντα (Σπηλιωτάκη) κτλ. Αυτή τη διαδρομή αναφέρει ο Π. Φάκλαρης με παραπομπή στον Κ. Ρωμαίο.  β) προς Αστρος (Θυρέα). Αναφέρεται ότι ο Ηρώδης ο Αττικός είχε ξεναγήσει τον αυτοκράτορα Αδριανό  στην Τεγέα ξεκινώντας από την έπαυλη του στην Εύα Δολιανών.  Πιστεύουμε ότι ήταν ένας καλός λόγος για να βελτιωθεί ο δρόμος.

Πρέπει να αναφερθεί ότι μέχρι το 1904 το πανηγύρι της Τεγέας γινόταν στην Αγία Παρασκευή όπου έφθαναν ζώα και  εμπορεύματα από τον σταθμό και παλιότερα από όλη την περιοχή, την Αργολίδα και το Αστρος. 

Δ. Ο δρόμος προς την Ανδρίτσα – Αργος (βόρειο κομμάτι της Βλαχόστρατας)

Η στράτα όπως φαίνεται από τον Αρμακά

 Πηγαίνει προς το εξωκλήσι της Ζωοδόχου Πηγής και συναντά την άσφαλτο που οδηγεί από το κέντρο προς Αγ. Παρασκευή.

Η στράτα από την άσφαλτο που πηγαίνει στην Αγ. Παρασκευή. Φαίνεται ο ανατολικός από τους δύο τοίχους που όριζαν τον δρόμο. Στον ορίζοντα αριστερά ο Αρμακάς. 

Αυτό το κομμάτι είναι εγκαταλειμένο πολλά χρόνια. Είναι κατάφυτο με δένδρα άγρια. Ξεχωρίζει από μακριά σαν μία δασωμένη γραμμή.

Εχει αριστερά δεξιά τοίχο. Από την άσφαλτο συνεχίζει προς τα πάνω, περνάει από τον Αράπη (τοποθεσία με ίχνη αρχαίας εγκατάστασης), το Γιαννηλάκι,  μετά πάνω από τον Αγιο Πέτρο και από εκεί Ελληνικό, Ανδρίτσα κτλ. Μέχρι τον Αγιο Πέτρο η πορεία του είναι σχεδόν ευθεία, πάνω στο καταρράχι.

Υπήρχαν τουλάχιστον άλλοι δύο δρόμοι που οδηγούσαν από τον Αρμακά προς εξωκκλήσι Αγίου Πέτρου – Ανδρίτσα κτλ. Ο ένας ήταν ο σημερινός κεντρικός δρόμος του χωριού και ο άλλος από το ρέμα της Εκκλησίας στα Τσιαχρανέκα, αλώνι στα Μισοραχίτικα,  Λίμνη, Ελληνικό κτλ. Ο οδοιπόρος που χρησιμοποιούσε αυτούς τους δρόμους είχε και άλλες επιλογές, εκτός από τα χάνια, και ίσως δεν περνούσε από εκεί.

Ε. Βλαχόστρατα επίσης λέγεται ο δρόμος που οδηγεί προς Τεγέα (κίτρινη γραμμή). Ξεκινάει εντυπωσιακά πλατύς (4μ μεταξύ των πλαϊνών τοίχων) και η φθορά του εδάφους από τη χρήση του έχει κατεβάσει το επίπεδο 0,5 μ. Ανεβαίνει κόντρα στο βουνό μέχρι τον αμαξωτό προς Παρθένι, στρίβει αριστερά, πάνω  από  το μαντρί του Παναγιωτάκου είναι σκαμμένος οριζόντιος για τους δύο τροχούς, μετά περνάει αριστερά στο πετρογέφυρο και ανεβαίνει πάνω από την γραμμή του τρένου, όπου υπάρχουν αυλάκια που δείχνουν να είναι τροχών. Η αριστερή πλαγιά ανεβαίνοντας προς το πετρογέφυρο του τρένου έχει πολλές παραλλαγές της στράτας. Είναι το σημείο με την μεγαλύτερη ανάβαση. Ισως η κατασκευή της γραμμής συνέτεινε στη διάνοιξη άλλης παραλλαγής. Από εκεί, στο λατομείο της γραμμής, μετά ευθεία στο πετρογέφυρο προς Παρθένι.

Η στράτα όπως φαίνεται από το Μακρυπλάι.

Αυτό το κομμάτι φαίνεται από τον δρόμο Τρίπολης – Αστρους και ειδικά τα τελευταία χρόνια που έχει καεί το ρουμάνι. Πενήντα περίπου μέτρα πάνω από το ρέμα προς το Μακρύ πλάι υπάρχει υπόγεια δεξαμενή. Υπήρχε ως φυσική κοιλότητα αλλά διαμορφώθηκε. Το λαξευτό στο βράχο στόμιο είναι δείγμα της διαμόρφωσης.  Από αυτό το σημείο μέχρι τον αυχένα στους Αγιους Δέκα δεν είναι ευκρινής η διέλευση του δρόμου. Πάντως στον αυχένα υπάρχουν αυλάκια τροχών (τροχιές).

Ζ. Ο δρόμος που πηγαίνει στην ορεινή Κυνουρία και την Λακωνία. Ηταν πολύ σημαντικός όταν το τρένο λειτούργησε ως κύριο μέσο μεταφοράς εμπορευμάτων και ανθρώπων. Εξυπηρετούσε ο δρόμος την κίνηση των εμπορευμάτων όλης σχεδόν της ορεινής Κυνουρίας. Μέχρι και το ταχυδρομείο των χωριών της. Τα εμπορεύματα έρχονταν στο σταθμό με το τρένο. Πιθανώς ο κεντρικός δρόμος του χωριού έγινε για να συνδέσει τα χάνια με το σταθμό.

Λιθόστρωτο στον Αρμακά πλάτους 3 μ.

Ηταν τέτοια η κίνηση του δρόμου που ανάγκασε   τις αρχές να τον κάνουν λιθόστρωτο εξαιρετικής κατασκευής σε μεγάλο του μήκος. Αυτή η βελτίωση έγινε το 1916 και έφτασε λίγο πάνω από την Αγία Σοφία προς Λαγκάδα - Δραγούνι. Εγιναν παραλλαγές και πέτρινο γεφύρι στο ρέμα της Αγ. Σοφίας. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί από οδοιπόρους, αρκεί να σημανθεί και να αποκατασταθεί στα σημεία που τον έχουν κόψει τα σημερινά μηχανήματα και οι ιθύνοντες δεν φρόντισαν να υπάρχει μία ομαλή προσπέλαση (Αποθήκη Μέγγου,  νέος δρόμος στον Αρμακά, νέος δρόμος Τρίπολης Αστρους)

Η. Επειδή το πέτρωμα όλου του Παρθενίου όρους είναι ασβεστολιθικό,  είναι σπηλαιωμένο. Υπάρχουν άφθονες καταβόθρες (μικρές τρύπες) όπου χάνονται τα νερά. Οι ντόπιοι λένε τις μεγάλες τρύπες πρόποντες. Εχουν σχήμα αντεστραμμένου χωνιού, δηλαδή υπάρχει ένας κατακόρυφος αγωγός κάποιων μέτρων που οδηγεί σε ένα κωνικό σπήλαιο.

Το στόμιο της μεγάλης πρόποντης στον Αρμακά και η θέση της

(Οδηγίες: Ξεκινάμε από την άσφαλτο ακολουθώντας την παλιά διασδρομή, όχι το καλντερίμι λίγα μέτρα πιο πέρα. Στα 90 μέτρα αφήνουμε το μονοπάτι και πάμε αριστερά 50 μέτρα, σε ένα χούνωμα. Εκεί είναι. Προσοχή!) 

Μία μεγάλη πρόποντη  (αλλιώς σπηλαιοβάραθρο) είναι λίγα μέτρα από την άσφαλτο προς την Αγ. Σοφία. Το επιφανειακό της άνοιγμα προκαλεί δέος, έχει μήκος 6 μέτρα και πλάτος 2. Το βάθος της πρόποντης είναι 13-14μ. Πρόποντη ήταν και ο Καιάδας. Μία άλλη, πολύ βαθειά πρόποντη είχε στόμιο στην άκρη του δρόμου κάτω από τον κτισμένο τοιχιά. Όταν πλάτυνε ο δρόμος, χώσανε το στόμιο και τώρα είναι περίπου 2 μέτρα από τον βράχο, κάτω από την άσφαλτο. Το 1974 με ομάδα παιδιών είχαμε κρεμάσει μία πέτρα με σκοινί 37 μέτρα και ήταν τεντωμένο!

 

Θ. Το γεφύρι τελείωσε το 1892. Το σιδερένιο τμήμα του αντικαταστάθηκε το 1972.  Το έργο του σιδηροδρόμου είναι με βάση τις συνθήκες της εποχής, το μεγαλύτερο που έγινε στην Ελλάδα.

Το γεφύρι του Αρμακά όπως φαίνεται από τον δρόμο δίπλα στο σημείο 2 του χάρτη, δηλαδή κάτω από το χτιστό τμήμα του τοιχιά. 

 Αυτό το μετρίου μεγέθους γεφύρι (μήκος σιδερένιου τμήματος 40μ ενώ το αντίστοιχο του Αρκουδιά είναι 165μ) απαίτησε τεράστιο όγκο υλικών. Κάθε πόδι από τα δύο μεγάλα έχει όγκο 270 κυβικά και μεγάλο μέρος από αυτά είναι πελεκητή πέτρα. Αν προσθέσει κανείς τα άλλα πόδια, τις καμάρες,  τους κώνους στήριξης, ο όγκος ξεπερνά τα 1500 κυβικά. Η γέφυρα του Αρμακά (Κλεφτοκαπελού) είναι ένα δείγμα από τα άφθονα θαύματα που έγιναν για να περάσει το τρένο στην περιοχή. Εχει εύκολη πρόσβαση τόσο από την βλαχόστρατα όσο και από την άσφαλτο, προς το Παρθένι.